دفاع مشروع در قانون مجازات اسلامی
دفاع مشروع در نظامهای حقوقی مختلف به عنوان عاملی برای توجیه جرم شناخته میشود. در حقوق ایران نیز این مفهوم وجود دارد و تحت شرایط خاصی به فرد اجازه میدهد تا در برابر تهدیدات علیه خود یا دیگران، از خود دفاع کند. بر اساس ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی، در صورتی که تهدیدات علیه نفس، عرض، مال، ناموس یا آزادی فرد باشد، فرد مجاز است از خود دفاع کند. این ماده به طور مشخص مواردی مانند تهدید به آسیب بدنی (نفس)، آسیب به آبرو و شرف (عرض)، تهدید به دزدی یا آسیب به اموال (مال)، و تهدید به آسیب به حیثیت شخصی (ناموس) را شامل میشود.
شرایط تحقق دفاع مشروع
برای اینکه دفاع مشروع از نظر قانونی پذیرفته شود، باید چهار شرط اساسی تحقق یابد. نخست، رفتار دفاعی باید ضرورت داشته باشد؛ به این معنا که فرد باید در شرایطی قرار گیرد که هیچ راه دیگری برای دفع خطر نداشته باشد. دوم، دفاع باید مبتنی بر دلایل معقول و خوف عقلایی باشد. بدین معنی که فرد باید بر اساس شرایط منطقی و عقلایی اقدام کند. سوم، فرد باید در ایجاد تهدید نقشی نداشته باشد و به عبارتی نباید خود عاملی در ایجاد خطر باشد. چهارم، فرد باید در موقعیتی قرار گیرد که امکان درخواست کمک از نیروی انتظامی یا دیگر افراد نباشد و در نتیجه مجبور به اقدام شخصی برای دفع خطر باشد.
دفاع از دیگران
دفاع از دیگران نیز میتواند مصداق دفاع مشروع باشد. طبق تبصره اول ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی، در شرایط خاصی فرد میتواند در دفاع از دیگران عمل کند. این شرایط عبارتند از: فرد باید از نزدیکان فرد مورد تهدید باشد؛ مسئولیت دفاع از آن فرد بر عهده او باشد؛ فرد مورد تهدید ناتوان از دفع خطر باشد؛ یا اینکه فرد مورد تهدید توانایی درخواست کمک را نداشته باشد.
اثبات عدم رعایت شرایط دفاع
اگر در شرایط دفاع مشروع، تردیدی در مورد رعایت شرایط آن وجود داشته باشد، طبق دومین تبصره ماده ۱۵۶، اثبات عدم رعایت شرایط دفاع بر عهده مهاجم است. به عبارت دیگر، در صورتی که فردی علیه فرد دیگری دفاع کند و مهاجم مدعی باشد که شرایط دفاع مشروع رعایت نشده، مهاجم باید اثبات کند که شرایط مورد نظر نقض شده است.
پیوند دفاع مشروع و دیه
در دفاع مشروع، فرد معمولاً نیازی به پرداخت دیه ندارد. با این حال، اگر دفاع برای دفع حمله یک فرد دیوانه صورت گرفته باشد، دیه باید از بیتالمال پرداخت شود. این به دلیل آن است که فرد دیوانه مسئولیت کیفری ندارد و از منابع عمومی برای جبران خسارت استفاده میشود.
مقاومت در برابر نیروهای انتظامی
مقاومت در برابر قوای انتظامی به طور کلی نمیتواند مصداق دفاع مشروع باشد. در ماده ۱۵۷ قانون مجازات اسلامی آمده است که فرد نمیتواند در برابر نیروهای انتظامی مقاومتی کند، مگر در شرایطی که نیروهای انتظامی از حدود وظایف خود خارج شوند. در چنین شرایطی، فرد ممکن است دفاع مشروع انجام دهد، اما تنها در صورتی که نیروی انتظامی غیرقانونی عمل کرده و تهدیدی جدی علیه فرد ایجاد کرده باشد.
نکات مهم در ماده ۱۵۸ قانون مجازات اسلامی
ماده ۱۵۸ قانون مجازات اسلامی به شرایطی میپردازد که در آنها ممکن است عملی جرم به حساب آید، ولی قابل مجازات نباشد. این موارد عبارتند از:
- ارتکاب رفتاری که به حکم قانون مجاز باشد: اگر فردی رفتاری را انجام دهد که طبق قانون مجاز است، حتی اگر در ظاهر جرم به نظر برسد، قابل مجازات نخواهد بود. به عنوان مثال، اقدامات قانونی نیروهای انتظامی یا مقامات قضائی که مطابق با قانون انجام میشود، جرم نیست.
- ارتکاب رفتار برای اجرای قانون اهم: اگر فردی در موقعیتی قرار گیرد که برای اجرای یک قانون ضروریتر، رفتاری را انجام دهد که در شرایط عادی ممکن است جرم باشد، اما انجام آن برای اجرای قانون ضروری است، این رفتار جرم محسوب نمیشود.
- ارتکاب رفتار به دستور مقام قانونی: اگر فردی به دستور مقام قانونی رفتار خاصی را انجام دهد و این رفتار مخالف با شریعت نباشد، جرم محسوب نمیشود. به عنوان مثال، فردی که به دستور مقامات قضائی عملی انجام دهد که مطابق با قوانین است، مجازات نخواهد شد.
- اقدامات والدین برای تادیب فرزندان: اقداماتی که والدین یا سرپرستان برای تربیت فرزندان انجام میدهند، در صورتی که با قوانین و موازین شرعی تطابق داشته باشد، جرم محسوب نمیشود و فرد مجازات نخواهد شد.
- حوادث ناشی از عملیات ورزشی: اگر در حین انجام یک فعالیت ورزشی، حادثهای رخ دهد که ناشی از نقض مقررات آن ورزش نباشد و مطابق با قوانین شرعی باشد، این حادثه جرم محسوب نمیشود.
- عملیات جراحی با رضایت بیمار: اگر عمل جراحی با رضایت بیمار انجام شود و اصول فنی و علمی رعایت شود، جرم محسوب نمیشود، حتی اگر در شرایط عادی ممکن بود که چنین عملی جرم باشد.
نتیجهگیری
دفاع مشروع در قانون ایران به طور گستردهای در شرایط مختلف قابل اعمال است، اما برای اینکه یک دفاع به عنوان دفاع مشروع شناخته شود، باید شرایط خاصی مانند ضرورت، معقولیت و عدم تقصیر فرد رعایت شود. همچنین، مواردی مانند دفاع از دیگران و پیوند آن با دیه و مسئولیتهای قانونی نیز در قوانین ایران پیشبینی شده است. علاوه بر این، برخی رفتارها که در ظاهر ممکن است جرم به نظر برسند، تحت شرایط خاص قانونی، جرم محسوب نمیشوند و قابل مجازات نیستند.