مسولیت پرداخت دیه برعهده کیست؟
دیه در نظام حقوقی ایران به عنوان یک مجازات مالی برای جبران خسارتهای جسمی که به دیگری وارد شده است، تعیین شده است. دیه به ویژه در مواردی که صدمه به اعضای بدن به دلیل اقدامات عمدی یا غیرعمدی وارد شده، به کار میرود. دیه کامل انسان، که در هر سال توسط رئیس قوه قضائیه اعلام میشود، مبنای محاسبه دیه برای صدمات به اعضای مختلف بدن است.
برای صدماتی که دیه مشخصی برای آنها تعیین نشده، قاضی با توجه به نظر پزشکی قانونی، مبلغ دیه را به صورت “ارش” تعیین میکند. به عنوان مثال، در مورد صدماتی مانند شکستن ترقوه که اگر درمان نشود، نصف دیه کامل به آن تعلق میگیرد.
هنگامی که قاضی فردی را به پرداخت دیه محکوم میکند، فرد مسئول باید مبلغ دیه را در مهلت مقرر قانونی به دریافتکننده دیه پرداخت کند. عدم پرداخت دیه میتواند موجب شکایت از فرد محکوم شود و در نتیجه ممکن است اقدامات قانونی برای دریافت دیه انجام گیرد.
مرتکب
در نظام حقوقی ایران، بر اساس ماده ۴۶۲ قانون مجازات اسلامی، “دیه جنایت عمدی و شبه عمدی بر عهده خود مرتکب است.” به این معنی که مسئولیت اصلی پرداخت دیه به عهده شخصی است که جرم را مرتکب شده است. این مسئولیت شامل جنایتهای عمدی (جرایمی که با قصد و آگاهی مرتکب شدهاند) و شبه عمدی (جرایمی که به صورت غیرمستقیم و بدون قصد عمد ارتکاب یافتهاند) میشود.
در مورد مبلغ دیه، هر ساله توسط قوه قضائیه مبلغ دیه اعلام میشود. دیه برای ماههای عادی و غیرحرام به صورت معمول محاسبه میشود، اما در ماههای حرام، مبلغ دیه به نسبت افزایشی پیدا میکند که به آن “تغلیظ دیه” گفته میشود. این افزایش به دلیل حرمت و قداست ماههای حرام در قانون اسلامی است.
عاقله
در نظام حقوقی ایران، عاقله به معنای گروهی از خویشاوندان مرد است که به نسبت طبقات ارث از پدر و مادر مرتکب به عنوان مسئول پرداخت دیه شناخته میشوند. طبق ماده ۴۶۸ قانون مجازات اسلامی، عاقله شامل پدر، پسر، و بستگان ذکور نسبی از طرف پدر و مادر به ترتیب طبقات ارث است. یعنی کسانی که از ارتباط آنها با مرتکب از طریق مادر نیستند، مانند برادران مادری یا دایی، در شمار عاقله قرار نمیگیرند.
مسئولیت عاقله در پرداخت دیه در موارد زیر است:
- جنایات خطای محض: زمانی که جنایت به دلیل اشتباه غیرعمدی صورت گرفته باشد.
- فرار متهم در قتل عمدی: در صورت فرار متهمی که به قتل عمدی محکوم شده است، عاقله مسئول پرداخت دیه میشود.
- مرگ متهم در قتل عمدی: اگر متهمی که به قتل عمدی محکوم شده، فوت کند، عاقله باید دیه را پرداخت کند.
- جنایات شخص نابالغ یا دیوانه: در صورت ارتکاب جنایت توسط شخص نابالغ یا دیوانه، مسئولیت پرداخت دیه بر عاقله است.
برای اینکه عاقله مسئول پرداخت دیه شود، باید عاقل و بالغ باشد، توان مالی کافی داشته باشد، و نسبت آن با مرتکب مشروع باشد. در این موارد، فرقی بین دیه قتل و دیه صدمات اعضای بدن وجود ندارد.
بیت المال
در قانون مجازات اسلامی، مسئولیت پرداخت دیه در نهایت به بیت المال در موارد خاصی میرسد. طبق ماده ۴۷۹ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲:
- عدم وجود عاقله: اگر مرتکب جنایت عاقله نداشته باشد و خود نتواند دیه را پرداخت کند، مسئولیت پرداخت دیه به عهده بیت المال خواهد بود.
- عدم تمکن مالی عاقله: اگر عاقله وجود داشته باشد، اما به دلیل عدم تمکن مالی نتواند دیه را پرداخت کند، دیه باید توسط خود مرتکب پرداخت شود و اگر او نیز نتواند، بیت المال مسئول پرداخت دیه خواهد بود.
- عدم پرداخت توسط عاقله: اگر عاقله توان مالی داشته باشد ولی دیه را پرداخت نکند، این عدم پرداخت منجر به مسئولیت بیت المال نمیشود. در این صورت، مسئولیت پرداخت دیه بر عهده عاقله باقی میماند و در صورت عدم پرداخت توسط آنها، اقدامات قانونی دیگر ممکن است صورت گیرد.
به طور کلی، در شرایطی که خود مرتکب و عاقله (در صورت وجود) نتوانند دیه را پرداخت کنند، مسئولیت نهایی پرداخت دیه به عهده بیت المال است، بدون تفاوتی بین دیه نفس و دیه اعضای بدن.