وکیل مهریه در مشهد

مهریه در نظام حقوقی خانواده در اسلام، یکی از حقوق مالی زن در جریان ازدواج است. این نوشتار با تعریف لغوی مهریه، به مفهوم هدیه داماد به هنگام عقد به عروس، بیان می‌کند که سنت پرداخت مهریه ضمن چیزی مشابه آن، یک سنت دیرپا و کهن از نظام‌های مختلف حقوقی خانواده در بین تمدن‌های پیشین بوده است. از جمله کارکردهای اجتماعی مهریه، ارضای نیاز فطری، بیمه اجتماعی، احساس امنیت نسبت به آینده و ارزش نمادین ذکر شده است و در ادامه مطرح می‌شود که در عصر کنونی مهریه علیرغم سفارش به سبک گرفتن میزان آن در حال افزایش است که پیامدهایی از جمله تغییر در نوع همسرگزینی، کاهش نرخ ازدواج، ایجاد خصومت و دشمنی، احتمال سوداگری و موارد دیگر به همراه دارد. در پایان پیشنهاداتی جهت کنترل روند افزایش مهریه در ایران ارائه شده است.

مهریه در نظام حقوقی خانواده از جایگاه ویژهای برخوردار است و به عنوان یکی از حقوق مالی زن در جریان ازدواج، تاکنون کمتر مورد توجه منظرهای غیر حقوقی قرار گرفته است. سیرة قولی و عملی ائمه و بزرگان نیز همواره به این امر تاکید نموده و سبک بودن میزان آن را به عنوان یک هدیه از طرف مرد توصیه کرده اند؛ ولی در گذر زمان این نوع نگرش متحول شده و مهریه به ­طور بی رویه افزایش یافته و به یک مسأله اجتماعی تبدیل شده است. از این رو بررسی همه جانبة آن به منظور ریشه یابی مسأله و ارائه راه حل های ممکن ضروری است.

مهریه در لغت

در کتاب­ های فقه ی افزون بر واژه مهریه، واژگان دیگری همانند؛ الصَداق، الصِداق، نحله، فریضه، کابین و … به­ کار رفته است؛ ولی مهریه رایج ترین واژهای است که در روایات و اصطلاحات فقها و میان مردم کاربرد دارد. در زبان انگلیسی از معادلهای Price, Mahr, Dowry of Bride برای مهریه استفاده می شود.
در دایرةالمعارف اسلام برای تعریف مهریه آمده است: «مهر از کلمه عبری موهآر (mohar) و از ریشه سریانی مهرا (mahra) گرفته ­شده که به ­معنای هدیه عروس است. مهریه معانی متفاوتی دارد: از جمله قیمت خرید، مترادف با صداق به معنای محبت و دوستی و هدیه ای که به طور داوطلبانه از طرف داماد پرداخت میشود».
مرحوم دهخدا مهریه را به معنای کابین و دستپیمان دانسته است

مهریه در اصطلاح

مهریه در اصطلاح عبارت از چیزی است (مال معین یا چیزی که جایگزین مال باشد) که در زمان عقد نکاح از طرف مرد به زن داده می­ شود یا مرد، متعهد به پرداخت آن می­ شود. طبق تعریف دایرةالمعارف اسلام، مهریه در شرع اسلامی به معنای هدیه ای است که داماد باید هنگام عقد ازدواج پرداخت آن را به عروس متعهد گردد.
فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم اسلامی، مهریه را هدیه ­ای میداند که مرد هنگام ازدواج به زن پرداخت می کند. این عمل بخشی از قرارداد ازدواج مسلمانان است و تحت هیچ شرایطی برگردانده نمی شود.

تاریخچه مهریه

تاریخچه مهریه در ایران را نمی­ توان به­ طور کامل مورد مطالعه قرار داد، زیرا منابعی که از دوران قدیم به­ دست ما رسیده، بسیار محدودند. برخی کتب تاریخی و احیاناً سفرنامه ­های مردم شناسانی که به این سرزمین سفر کرده­ اند، به­ طور اجمالی چند سطری نیز به موضوع مهریه اختصاص داده ­اند. مطالعه نقش زن در قلمرو زندگی خانوادگی در تاریخ نشان می­دهد که زن، چه به ­عنوان دخترِ خانه و چه به­ عنوان همسر، همواره نقشی کاملاً منفعل داشته­ است. در نوع تعامل ­های خانواده، زن، کالایی بود که جزء دارائی پدر یا شوهر به حساب می­ آمد. این نوع نگاه در تعاملات مختلف از جمله در مورد ازدواج و مهریه نیز وجود داشته است. «در ایران قدیم، دختران را به محض رسیدن به سن بلوغ، شوهر می دادند تا از تولید مثل جلوگیری نشدهباشد. پدر با شوهر دادن دختر خود،کلیه حقوق دختر و وظایفی را که در مقابل او داشت به شوهر انتقال میداد و در قبال این انتقال، مبلغی پول یا مال غیر نقدی به صورت مهریه (هدیه) دریافت میکرد».
نکاح ‏«شغار» یکی دیگر از مظاهر اختیارداری مطلق پدران نسبت‏ به دختران بود. در این نکاح، دو نفر که دو دختر دم بخت در خانه ‏داشتند با یکدیگر معاوضه می‏کردند، به­ این ترتیب که هر یک از این دو دختر، مهر آن دیگر به شمار می‏رفت و به پدر او تعلق می‏گرفت. اسلام این رسم را نیز منسوخ کرد.

نکته جالب توجه این است که به­ نظر برخی از نویسندگان، پیش از اسلام سابقه ای از مهریه در ایران نبوده­ است. دکتر منوچهر محسنی می نویسد: «مهریه از مهمترین و دیرینه ­ترین سنت­ های ازدواج در ایران است که پیش از اسلام در ایران جای پایی ندارد؛ ولی پس از اسلام، پذیرفته شده و به­ شدت در فرهنگ ایران رایج شده ­است.»

اما مرور اجمالی کتاب­ های تاریخی خلاف نظر وی را ثابت می کند. «طبق برخی روایات، سنت اعطای مهر عمری به بلندای اصل پیوند زناشویی در میان بشر دارد و هیچ­گاه عقد نکاح از آن خالی نبوده است.»

البته آنچه تحت همین نام یا نام های مشابه آن در تمدن ها و ادیان پیشین رواج داشته با آنچه در اسلام مطرح شده، تفاوت های روشنی دارد.
«در بسیاری ازفرهنگ ­ها پیوند ازدواج، سیستمی از مبادله اموال و کالاها را نیز به همراه دارد. مهریه که بیشتر درفرهنگ­ های شرقی مانند چین، ژاپن، جوامع اسلامی و بسیاری از ملل آفریقا رواج دارد، مبلغی است که داماد در هنگام ازدواج به عروس یا خانواده اش می پردازد یا به عهده می گیرد که در زمان دیگری بپردازد. در دوران باستان در برخی جوامع، رسم پرداخت مهریه به­ صورت کار و خدمت داماد برای خانواده عروس در طی یک مدت معین اعمال میشد.»

شهید مطهری در سیر تحولی مهریه به پنج مرحله اشاره می­کند: 
۱ـ مرحله مادرشاهی: مرحله ای از تاریخ که جوانان ناچار بودند همسر خویش را از غیر هم خون خود برگزینند. آنان به نقش خود در تولید فرزند واقف نبودند؛ بنابراین با اینکه شباهت فرزندان را با خود احساس می کردند، ولی در عین حال آنان را فرزندان همسر می شناختند. از این ­رو این دوره را دوره مادرشاهی می نامند.
۲ـ دوره پدر شاهی: مرحله ای است که مرد به نقش خویش در تولید فرزند آگاه گشته و سعی کرده ریاست خانواده را به عهده بگیرد. در این دوره مردان از قبایل دیگر زن می گرفتند و چون میان قبایل حالت جنگ وجود داشت، همسر خود را از آن قبیله مورد نظر میربودند.
۳ـ در مرحله سوم زمانی که صلح جای جنگ را گرفته و دیگر رسم ربودن همسر از میان رفته بود و مرد مجبور بود برای انتخاب همسر مدتی را برای پدر زنش کار کند تا موفق به انتخاب همسر گردد.
۴ـ در مرحله ای مرد به این نتیجه رسید که به ­جای کار کردن برای پدر زن آینده خویش، بهتر است هدیه ای در قالب پیشکش به وی تقدیم کند و بدین ترتیب «مهریه» پیدا شد. در این دوره ­ها نگاه اجتماع به زن نگاه اقتصادی بوده است که نیازهای جنسی مرد را نیز تأمین می کرد، بنابراین محصول کار وی متعلق به دیگری، یعنی پدر و برادر بود.
۵ـ مرحله پنجمی نیز وجود دارد که مربوط به دوره بعد از ظهور اسلام است که البته جامعه­ شناسان به آن اشاره نمی کنند. در این مرحله هدیه یا مهریه­ ای که مرد پرداخت می کند، متعلق به خود زن است و به­ جز او هیچ کس حقی در آن ندارد.
ویژگی نظام حقوقی اسلام در مقایسه با دیگر نظام­ های حقوقی آن است که ضمن پذیرش رسم مهریه، عروس را مالک بیقید و شرط مبلغ مذکور میداند و برای خانواده عروس سهمی در مهریه قائل نیست.

با مرور نظریه ­های جامعه ­شناسی و بررسی اجمالی آن­ها به منظور استفاده در تبیین مهریه در ایـران، نظریه­­ های کارکردگرایی و مبادله (یا به اصطلاح ترنر، نظریه فایده­ گرا) برای تبیین موضوع از قابلیت بیشتری برخوردار بودند. در تبیین مهریه دو نظریه مطرح می باشد، از این­ رو توضیحی کوتاه درباره هر کدام از این دو نظریه به عنوان مقدمه ضروری می­ نماید.

طبق نظریه کارکردگرایی، هر فرهنگ، مجموعة به ­هم پیوسته، یگانه و نسبتاً منسجمی است که باید آن را به عنوان یک کل ملاحظه و تبیین کرد؛ از این رو جدا کردن یک عنصر یا ویژگی فرهنگی [همچون مهریه] یا یک نهاد از بستر و زمینة اصلی آن، مانع از تبیین واقع بینانة آن خواهد بود؛ زیرا عناصر و ویژگی های فرهنگی در صورتی که خارج از موقعیت و جایگاه ساختاریشان در مجموعه مربوط و به گونه ای مستقل از ارتباط با سایر عناصر فرهنگی ملاحظه شوند، پدیده هایی بی معنا و غیر قابل تفسیر خواهند بود. نظریه ­پردازان کارکردگرا از خاستگاه پدیده ­های اجتماعی و نیز پیامدها و کارکردهای آن پدیده بحث می­ کنند. به­ عبارت دیگر نه فقط به فلسفه وجودی پدیده ­ها، بلکه به نتایج خواسته یا ناخواستة آن­ها نیز توجه می­کنند که نکتة بسیار مهمی است. به تعبیر کوزر: «دورکیم میان پیامدهای کارکردی و انگیزشهای فردی، آشکارا تمایز قائل میشود. در تبیین واقعیت اجتماعی، نشان دادن علت آن کافی نیست،بلکه ما باید در بیشتر موارد، کارکرد آن واقعیت را در تثبیت سازمان اجتماعی نیز نشان دهیم.» . با بهره گیری از این نظریه می توان جایگاه مهریه را در ارتباط با سایر عناصر موجود در نهاد خانواده به ­عنوان یکی از نیازهای محوری در نظام اجتماعی موجود دریافت؛ اینکه چگونه به ­وجود آمده و چه کارکردهایی دارد.

 

نکات حقوقی در مورد مهریه

1. اگر در عقد نکاح مهریه متعلق به دیگری باشد و مالک آن را تنفیذ نکند زوجه‌ مستحق مثل یا قیمت آن مهریه می گردد