وکیل نفقه قوچان
نفقه از دیدگاه قرآن
آیات متعددی در باب نفقه وارد شده است که در دلالت این آیات بر اصل نفقه و تکلیف آن بر مرد جای هیچ تردیدی نیست.
– «علی المولود له رزقهن و کسوتهن بالمعروف». بر صاحب فرزند لازم است که خوراک و لباس مادر را به طور متعارف بپردازد.
– «لینفق ذوسعة من سعته و من قدر علیه رزقه فلینفق مما آتاه اللّه». در این آیه میزان انفاق، به توان انفاق کننده مقید شده و میفرماید: آنان که توانگر هستند به اندازهی توانگری خودشان و آنان که تنگدستند از آنچه که خداوند به آنها داده، انفاق نمایند.
– «عاشروهن بالمعروف». (بقره، ۱۹) با آنها بهطور شایسته و پسندیده معاشرت نمایید.
– «فامساک بالمعروف او تسریح باحسان». (بقره، ۲۲۹) یا آنها (زنان) را به طور متعارف و شایسته نگهداری کنید یا با نیکی و احسان آنها رها نمایید.
– «الرجال قوامون علی النساء بما فضل اللّه بعضهم علی بعض و بما انفقوا من اموالهم». (نساء، ۳۴) مردان سرپرست و خدمتگزار زنان هستند، به خاطر برتریهایی که خداوند برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است و به خاطر انفاق هایی که از اموالشان (در مورد زنان) می کنند.
آیه اخیر دلالت روشنی بر تکلیف مردان نسبت به پرداخت نفقه برای زنان دارد و همچنین بیان کننده مبنا و حکمت این حکم میباشد. از این رو لازم است مورد بحث قرار گیرد. خداوند متعال در آیه فوق یک تکلیف را در مقابل یک حق قرار داده است. حق، همان ریاست بر خانواده و تکلیف، دادن نفقه به همسر و فرزندان میباشد، این حق به دلیل برتریهای طبیعی جنس مرد به وی سپرده شده است.
آیه فوق بعد از این که اصل سرپرستی و ریاست شوهر را بیان میکند به حکمت این حق اشاره نموده و میفرماید: «بما فضل اللّه بعضهم علی بعض»، (نساء، ۳۴) «این سرپرستی به خاطر تفاوتهایی است که خداوند از نظر آفرینش روی مصلحت نوع بشر میان آنها قرار داده و بلافاصله در مقابل چنین حقی، تکلیفی را به عهده شوهر قرار میدهد و میفرماید: «و بما انفقوا من اموالهم»، این سرپرستی به خاطر تعهداتی است که مردان در مورد انفاق کردن و پرداختهای مالی در برابر زنان و خانواده به عهده دارند». البته برتری جنس مرد بر زن در ریاست خانواده، از جهت انسانی و اجتماعی مرد نیست، بلکه بر اساس مصلحت اجتماعی و از باب خاصیتهای طبیعی و فطری مردان است. قرآن کریم هیچ نقشی برای جنسیّت در برتری و کرامت انسانی قائل نشده و فقط تقوی را تنها ملاک برتری انسان نسبت به دیگران میداند. (حجرات، ۱۳) علامه طباطبائی در این رابطه میفرمایند: «خداوند متعال در کتاب کریمش بیان کرده که مردم همگی و بدون استثنا چه مردان و چه زنان شاخههایی از یک تنه درختند و اجزا و ابعاضی هستند برای طبیعت واحده بشریت و مجتمع انسانی در تشکیل یافتن محتاج به همه این اجزا است.
همان مقدار که محتاج جنس مردان است؛ محتاج جنس زنان نیز است؛ همچنان که فرمود : «بعضکم من بعض» این حکم عمومی، منافات با این معنا ندارد که هر یک از هر دو طایفه زن و مرد خصلتی مختص به خود داشته باشند؛ مثلاً نوع مردان دارای شدّت و قوت و نوع زنان دارای رقت و عاطفه هستند. چون طبیعت انسانیّت در حیات تکوینی و اجتماعی نیازمند به ابراز شدّت، اظهار قدرت، مودّت و رحمت است… این دو خصلت دو مظهر از مظاهر جذب و دفع عمومی در مجتمع بشری میباشد. روی این حساب دو طایفه مرد و زن از نظر وزن و اثر وجودی با هم متعادلند… پس این حکمی است که از ذوق مجتمع سالم و دور از افراط و تفریط منبعث میشود. از ذوق مجتمعی که طبق سنت فطرت تشکیل شده و عمل میکند و از آن منحرف نمیشود… لذا همه این تفاوتها خصوصیات احکامی است که متوجه طبقات و اشخاصی از مجتمع میشود و علتش اختلافیاست که در وزن اجتماعی آنان است؛ در حالی که همه در داشتن وزن انسانی و اجتماعی شریک هستند».
همچنین در تفسیر دیگری آمده است: «قرآن در اینجا تصریح میکند که مقام سرپرستی باید به مرد داده شود (اشتباه نشود منظور از این تعبیر استبداد و اجحاف و تعدی نیست بلکه منظور رهبری واحد منظم باتوجه به مسؤلیتها و مشورتهای لازم است)… و این موقعیّت به خاطر وجود خصوصیاتی در مرد است».
از این رو ریاست شوهر یک تحکم یا برخلاف اعتقاد بعضی اختیار مالکانه نیست، بلکه به نظر برخی از مترجمین قرآن کریم مثل «شعرانی» کلمه «قوامون» را به کارگزاران یا فرمانروایان تعبیر نمودهاند؛ یا به تعبیر یکی از حقوقدانان عرب زبان، ریاست شوهر یک سلطه حکیمانه اداری است و استبدادی نیست. از این رو زنان تا آن حد موّظف به اطاعت از شوهر هستند که مربوط به حقوق همسران است و هرگز مردان حق دخالت در اموال و درآمدهای اقتصادی آنان را ندارند.
نفقه از دیدگاه روایات
روایات متعددی در باب نفقه وارد شده که به بعضی از آنها اشاره میشود.
– امام صادق (ع) در تفسیر آیه گذشته میفرماید: اگر مرد نفقه زن را به طوری که بتواند زندگیاش با پوشاک (و خوراک) تأمین نماید مشکلی نیست و الا (در صورت درخواست زن) باید از هم جدا شوند.
– امام باقر (ع) میفرماید: اگر مردی که دارای همسر است، پوشاک و طعام زن را تأمین نکند، امام میتواند آنها را از هم جدا کند.
– امام صادق (ع) در جواب سوال از حقّ زن بر همسر خود میفرماید: شکمش را سیر کند و بدنش را بپوشاند.
ـ پیامبر اکرم(ص) در پاسخ به این سؤال هند (همسر ابوسفیان) که شوهرم نفقه من و فرزندم را نمیدهد، آیا میتوانم از اموالش بردارم؟ میفرمایند: به اندازه متعارف برای خود و فرزندت بردار.
ـ پیامبر اکرم(ص) در روایتی دیگر میفرمایند: زنانتان بر شما حقی دارند و شما هم بر زنان حقی دارید. حق شما بر زنانتان این است که بدون اجازه شما کسی را به منزل راه ندهند و … و هنگامی که از شما اطاعت کردند بر شما است که خوراک و پوشاک آن را به طور متعارف بپردازید.
ـ امام رضا (ع) نیز در تفسیر آیه «فإمساک بالمعروف او تسریح بإحسان» میفرمایند: امساک یعنی آزار نکردن و پرداخت نفقه و تسریح یعنی طلاقی که در کتاب خدا آمده است.
از این روایت و روایات متعدد دیگری که به این مضمون وارد شده است چند مطلب قابل استنباط است: اول: اصل وجوب نفقه و تأمین هزینه زندگی زن، بر عهده شوهر نهاده شده است. دوم: نفقه زن باید به اندازه متعارف باشد. سوم: ضمانت اجرای عدم تأمین نفقه بیان شده. چهارم: از مقایسه این روایات با روایاتی که حقوق زوج را بیان میکنند، به مبنای وجوب نفقه نیز میتوان دست یافت که در ادامه مقاله به آن اشاره خواهد شد.